Eğitimci yazar Nuri Gökçek’in Azerbaycan izlenimleri devam ediyor.
Gezimizin beşinci günündeyiz. Bugün, günlerdir görmeyi arzu ettiğimiz Azerbaycan’ın kuruluşunda emeği geçen ve yakın geçmişte Azerbaycan’ı dağılmaktan kurtaran önemli lider ve devlet adamlarına ait yerleri görmeyi planladık. Bunların başında Haydar Aliyev, takma adıyla Heyder Baba gelmektedir. Aslen Nahçivanlı olan Aliyev, 10 Mayıs 1923’te Nahçivan’da dünyaya gelmiştir. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği döneminde (1950’de) KGB başkanlığı, 1969 yılında Azerbaycan Komünist Partisi Merkez Komitesi Genel Sekreterliği, 1976’da Sovyet Politbüro üyeliği, 1981 ve 1982’de Brejnev ve Andropov ile birlikte görev yapan Aliyev, son olarak SSCB Bakanlar Kurulu’nda başkan 1.Yardımcılığı görevinde bulunmuştur. 1987 yılında ise Mihail Gorbaçov’la anlaşmazlığa düştüğü için emekliliğini ister. 20 Ocak 1990’da SSCB’nin, Ermenilerin can güvenliğini sağlamak bahanesiyle Bakü’de yaptığı kanlı baskın ve işlenen cinayetleri Moskova’da protesto etmiş, 1991 yılında ise Komünist Parti üyeliğinden ayrılmıştır.
1992’de Dağlık Karabağ Savaşı’nda Azerbaycan’ın ilk Cumhurbaşkanı Ayaz Müttalibov’un istifa etmesiyle Azerbaycan Halk Cephesi lideri Ebülfez Elçibey halkın oylarıyla Cumhurbaşkanı seçilir. Ancak Elçibey Hükümetinin uygulamalarından rahatsız olan komutan Suret Hüseyinov Rusya’nın kontrolünde isyan ederek darbeyle iktidarı devirmeye kalkışır. Emrindeki silahlı milislerle 4 Haziran 1993’te Gence’de başlattığı harekât Bakü önlerine kadar devam eder. Azerbaycan dağılmak üzereyken Nahçivan’da bulunan Haydar Aliyev, Elçibey’in bizzat çağrısı üzerine Bakü’ye gelir. Suret Hüseyinov’la görüşmeler neticesinde isyan hareketini durdurur. Yapılan seçimler sonunda karşısındaki iki adaya karşı ezici bir oy farkıyla Azerbaycan’ın 3. Cumhurbaşkanı olur. İsyankâr Suret Hüseyinov’u da Başbakan olarak atıyor. Ancak bu müttefiklik fazla uzun sürmez ve 1994’te kendisine suikast girişiminde bulunmakla suçlanan Hüseyinov yargılanır ve müebbet hapis cezasına çarptırılır. (İlham Aliyev tarafından 17 Mart 2004’te affediliyor.) 1992’de 1. Karabağ Savaşı’nda Karabağ’ın %52’sini Ermenilerden temizleyerek “Halk Kahramanı” unvanı almış olan Suret Hüseyinov’un akıbetinin böyle olması elbette ki üzücüdür.
Politik kimliği ve üstün kişiliği sayesinde Azerbaycan’da sükûneti sağlayan Aliyev, 3 Ekim 1993’ten 31 Ekim 2003’e kadar 10 yıl 28 gün süreyle Azerbaycan’ın başında kalıyor. Bu süre içinde Azerbaycan’ı modern bir ülke yapmak için canla başla çalışıyor ve ülkeyi toparlıyor. 1999 yılında Atatürk Barış Ödülü’ne layık görülen Aliyev 21 Nisan 2003’te kalp yetmezliği nedeniyle rahatsızlanır ve Türkiye’ye getirilir, bir süre GATA’da tedavi edilirse de 12Aralık 2003’te ABD’de tedavi gördüğü bir klinikte ölen Haydar Aliyev Bakü’ye defnedilir.
Gezi yoldaşım İlyas Alagöz’le 28 May semtinin en güzel ve geniş parkı içinde bulunan Haydar Aliyev heykeli önünde fotoğraf çektirdik. Sonra Bakü’de ikinci ziyaret edeceğimiz Neriman Nerimanov heykelinin bulunduğu Yasamal semtine doğru yola çıktık. 14 Nisan 1870’de Tiflis doğumlu Neriman Nerimanov Azerbaycan’ın devrimci yazar, yayıncı ve devlet adamıydı. 28 Mayıs 1920’de kurulan Sovyet Azerbaycan’ının başına geçen Nerimanov, aynı yıl içinde Kafkasya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yürütme Kurulu Başkanlığı’na da seçiliyor.
Türk Kurtuluş Savaşı yıllarında Atatürk’le Nerimanov arasında sıcak dostluk ve yakın kardeşlik ilişkileri kurulmuştur. Mustafa Kemal Paşa Sakarya Meydan Muharebesi öncesi (17 Mart 1921’de) Lenin’e mektup yazarak borç para ister. Talebi, dönemin dışişleri bakanı Çiçerin engeline takılır. Bunun üzerine Nerimanov devreye girerek derhal 500 kg. altın ve 10 milyon altın ruble, 30 tanker neft ve 350 ton benzini Ankara’ya Mustafa Kemal’in emrine gönderir. Kurtuluş Savaşı kazanılıp Cumhuriyet ilan edildikten sonra Atatürk Nerimanov’a borcunu ödemek ister:Neriman Nerimanov’un yanıtı, Dünyada eşi ve benzeri olmayan bir örnektir: “Paşam, bizde gardaş gardaşa borç vermez. Gardaş her zaman gardaşının elinden tutar. Biz gardaşıg, her zaman elinizden tutacıg ve tutmaya devam edeceyik!” diyerek parayı almıyor. (Kaynak: Hüseyin Adıgüzel, Atatürk ve Nerimanov, İleri Yayınları-2004, sayfa:61)
Bu kadirşinas davranış elbette ki o zaman SSCB hükümetinin bilgisi dâhilinde olmuştur. Salt bu örnek bile, o yıllarda Sovyetlerin nezdinde Anadolu’da Mustafa Kemal’in Emperyalist işgale karşı başlattığı Kurtuluş Savaşı’nın antiemperyalist ve bağımsızlıkçı bir hareket olduğunu göstermektedir.
Devrim Komitesi’nin başı ve Sosyalist Azerbaycan’ın ilk devlet başkanı olması nedeniyle Neriman Nerimanov’un Türkiye’ye verdiği destek, Stalin’in ve bazı Politbüro üyelerinin soğuk bakışına rağmen aslında Türk’ün Türk’e yardımı niteliğinde olmuştur. Bugün Azerbaycan’da büyük bir saygınlıkla anılan ama ne yazık ki Türkiye’de yeterince tanınmayan Neriman Nerimanov, hem öğretmen hem de tıp doktorudur. Kurtuluş Savaşı yıllarında Türkiye’yle Sovyetler Birliği arasındaki dayanışmanın ve yardımlaşmanın ortamını yaratmıştır. 19 Mart 1925’te Moskova’da Kremlin Mezarlığında yatmaktadır.
Nerimanov, Çarlık rejiminin ezdiği halklar için, onların kurtuluşu için Çarlığın ortadan kaldırılması mücadelesinde komünizme inanmıştır. Bununla beraber; “Azerbaycan halkı, Moskova’nın milliyetçiliği öldürme çabalarına rağmen, milliyetçi vatansever ruhları, Sovyet ideolojisine bağlılığından daha ağır basan kendi liderleri sayesinde Azerbaycan’ın kimliğini koruduğuna inanıyor. Neriman Nerimanov onların en ünlüsüdür.” (Alıntıdır.)
Bakü’nün Yasamal Rayonu (semtinde) yani Azerbaycan Millet Meclisi’nin karşısında bulunan ve 1970 yılında doğumunun 100. Yılı anısına yapılan Neriman Nerimanov’un heykeli yüksekçe kaidesi üzerinde çok görkemli yapılmış. Eynine (sırtına) giydiği şineli (paltosu) koltuğunun altındaydı. Bazıları o şineli eynine giyinip milletini korumak zorunda olduğuna inansa da ona, kimi sovyet kaynaklarında “Kafkasya’nın Lenin’i” denildiği bilinmektedir. Heykelin önünde fotoğraf çektirdik ve ertesi gün yapacağımız Gence gezisini planlamak için otelimize döndük.
